استیبل کوین متمرکز و غیرمتمرکز چیست؟
الناز ناظران
دنیای ارزهای دیجیتال معمولا پرنوسان است. اما در همین دریای متلاطم، استیبل کوین‌ها به‌عنوان یک پناهگاه امن برای سرمایه‌گذاران عمل می‌کنند. استیبل کوین‌ها به‌عنوان یک ابزار مهم در دنیای ارزهای دیجیتال، نقش مهمی در کاهش نوسانات و تسهیل تراکنش‌ها ایفا می‌کنند. استیبل کوین ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که ارزش آن‌ها به یک دارایی پایدار مانند دلار آمریکا، یورو یا حتی طلا گره خورده است. به عبارت صحیح‌تر، هدف اصلی استیبل کوین‌ها حفظ ثبات ارزش دارایی و کاهش نوسانات است.
استیبل کوین (Stablecoin) چیست؟
استیبل کوین یکی از انواع رمزارزها در بازار ارز دیجیتال به شمار می‌آید که ارزش آن به دارایی دیگری مانند دلار آمریکا، یورو یا طلا گره خورده است. یعنی پشتوانه آن‌ها برخلاف دیگر ارزهای دیجیتال که دارایی فیزیکی به شمار نمی‌روند و پشتوانه‌ای به‌صورت فیزیکی ندارند، به ارزشی در دنیای واقعی مرتبط می‌شود. این گره‌خوردگی باعث می‌شود که ارزش استیبل کوین‌ها نسبت به سایر رمزارزها بسیار پایدارتر باشد. به عبارت ساده‌تر، استیبل کوین‌ها تلاش می‌کنند تا نوسانات شدید بازار ارزهای دیجیتال را کاهش دهند و به کاربران امکان دهند تا ارزش دارایی‌های خود را حفظ کنند.
بدین ترتیب، در دنیای رمزارزهای پرنوسان به سه دلیل به استیبل کوین نیاز داریم:
- کاهش نوسانات: همان‌طور که اشاره شد بزرگ‌ترین مزیت استیبل کوین‌ها، کاهش نوسانات است. در حالی که ارزش بیت کوین و سایر رمزارزها می‌تواند در یک روز چندین درصد تغییر کند، ارزش استیبل کوین‌ها بسیار پایدارتر است. کافی است نگاهی به نمودار بلندمدت تتر یا دیگر استیبل کوین ها بیندازید.
- حفظ ارزش: استیبل کوین‌ها به‌عنوان یک ابزار برای حفظ ارزش دارایی‌ها در برابر تورم و نوسانات بازار عمل می‌کنند. (مشابه رفتار سرمایه‌گذاران در تبدیل دارایی خود به دلار و طلا در ایران برای جلوگیری از تأثیر تورم بالا)
- استفاده در قراردادهای هوشمند: استیبل کوین‌ها به‌عنوان یک ابزار پرداخت در قراردادهای هوشمند مورد استفاده قرار می‌گیرند و معیاری برای قیمت‌گذاری دیگر ارزهای دیجیتال هم به شمار می‌روند.
انواع استیبل کوین
به‌طورکلی استیبل کوین ها را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:
1. استیبل کوین‌های متمرکز (Centralized Stablecoins)
این نوع استیبل کوین‌ها توسط شرکت‌ها یا سازمان‌های مرکزی مهم ایجاد و مدیریت می‌شوند. ارزش آن‌ها به‌طور کامل به دارایی‌های ذخیره‌شده در حساب‌های بانکی یا سایر دارایی‌های واقعی گره خورده است.
برای هر واحد از استیبل کوین متمرکز، یک واحد از دارایی ذخیره‌شده وجود دارد. این نوع از استیبل کوین ها باثبات‌ترند. در واقع به دلیل پشتوانه قوی، معمولاً ثبات بیشتری دارند. از طرفی تحت نظارت نهادهای اقتصادی هستند که باعث افزایش اعتماد کاربران و سرمایه‌گذاران می‌شود. اما دو عیب عمده دارند. یکی اینکه در استیبل کوین های متمرکز شاهد تمرکز قدرت هستیم. یعنی کنترل این استیبل کوین‌ها در دست یک یا چند شرکت است که ممکن است ریسک‌های خاصی را به همراه داشته باشد. همچنین اگر شرکت یا نهاد پشتیبان با مشکل مواجه شود، ممکن است بر ارزش و میزان استیبل کوین تأثیر بگذارد.
ارز دیجیتال تتر (USDT) بزرگ‌ترین استیبل کوین بازار است که ادعا می‌کند هر واحد USDT به یک دلار آمریکا گره خورده و متناسب با آن، پشتوانه دارد. یو اس دی کوین (USDC) هم استیبل کوینی است که توسط Circle و Coinbase صادر شده و پشتوانه آن دلار آمریکا است. بایننس یو اس دی (BUSD) هم استیبل کوینی که توسط صرافی بایننس صادر شده است.
همان‌طور که اشاره شد پشتوانه اکثر استیبل کوین‌های متمرکز دلار آمریکا است. البته پشتوانه برخی از استیبل کوین‌ها طلا است. برخی دیگر از استیبل کوین‌ها پشتوانه‌ای از دارایی‌های مختلف مانند اوراق قرضه و سهام را برای خود تعیین کرده‌اند.
2. استیبل کوین‌های غیرمتمرکز (Decentralized Stablecoins)
این نوع استیبل کوین‌ها به‌صورت غیرمتمرکز و بر اساس پروتکل‌های بلاک چین ایجاد می‌شوند. ارزش آن‌ها معمولاً به یک سبد از دارایی‌ها یا الگوریتم‌های پیچیده گره خورده است. واضح است که کنترل این استیبل کوین‌ها در دست هیچ فرد یا سازمان خاصی نیست و تمام تراکنش‌ها و عملیات مربوط به آن‌ها، روی بلاک چین ثبت و ضبط می‌شوند. اما به دلیل ماهیت غیرمتمرکز، ممکن است نسبت به استیبل کوین‌های متمرکز نوسانات بیشتری داشته باشند.
به همین دلیل برخی با لفظ استیبل کوین برای آن‌ها مخالف هستند! از طرفی مکانیسم‌های پشت این استیبل کوین‌ها اغلب پیچیده هستند و درک آن‌ها برای افراد مبتدی دشوار است. اگر بخواهیم چند استیبل کوین غیرمتمرکز نام ببریم می‌توانیم به ارز دیجیتال دای DAI (استیبل کوینی که توسط MakerDAO صادر شده و پشتوانه آن اتر است) و FRAX اشاره کنیم.
تفاوت استیبل کوین متمرکز و غیرمتمرکز
تفاوت‌های میان استیبل کوین‌های متمرکز و استیبل کوین‌های غیرمتمرکز از نظر ساختار، مدیریت، و کاربردها قابل توجه هستند. در ادامه، این دو نوع استیبل کوین از جنبه‌های مختلف مقایسه می‌کنیم:
- ساختار و مدیریت
استیبل کوین‌های متمرکز توسط یک نهاد یا شرکت مرکزی کنترل و مدیریت می‌شوند. همچنین دارایی‌های پشتوانه (مانند ارزهای فیات یا طلا) در حساب‌های بانکی یا ذخایر فیزیکی قرار می‌گیرند و کاربران باید به نهاد مرکزی اعتماد کنند که ذخایر کافی برای پشتیبانی از کوین‌ها نگه می‌دارد. اما استیبل کوین‌های غیرمتمرکز به جای نهاد مرکزی، توسط قراردادهای هوشمند و پروتکل‌های غیرمتمرکز مدیریت می‌شوند. در این نوع از استیبل کوین ها کاربران با قفل‌کردن دارایی‌های دیجیتال یا مشارکت در مکانیسم‌های الگوریتمی، به ایجاد و پایداری کوین کمک می‌کنند. همچنین نیاز به اعتماد به نهاد مرکزی حذف شده و شفافیت کامل وجود دارد.
- پشتوانه
استیبل کوین‌های متمرکز معمولاً توسط ارزهای فیات مانند دلار آمریکا، یورو یا دارایی‌های فیزیکی مانند طلا پشتیبانی می‌شوند. در حالی که استیبل کوین‌های غیرمتمرکز ممکن است توسط ارزهای دیجیتال (مانند ETH یا BTC) پشتیبانی شوند.
- شفافیت
شفافیت استیبل کوین‌های متمرکز به میزان گزارش‌دهی نهاد مرکزی بستگی دارد. معمولاً شرکت‌ها گزارش‌های دوره‌ای از ذخایر خود ارائه می‌دهند، اما کاربران باید به صحت این گزارش‌ها اعتماد کنند. در حالی که استیبل کوین‌های غیرمتمرکز شفافیت کامل دارند زیرا تراکنش‌ها و ذخایر به‌طور عمومی روی بلاک چین ثبت می‌شوند. و کاربران می‌توانند در هرلحظه وضعیت ذخایر و تراکنش‌ها را بررسی کنند.
- ریسک‌ها
استیبل کوین‌های متمرکز ریسک نظارتی دارند. ممکن است دولت‌ها نهاد مرکزی را تحت‌فشار قرار دهند یا دارایی‌های آن را مسدود کنند. در حالی که استیبل کوین‌های غیرمتمرکز ریسک نوسانات وثیقه دارند. اگر ارزش دارایی‌های دیجیتال پشتیبان کاهش یابد، ممکن است استیبل کوین ثبات خود را از دست بدهد.
- کاربردها
استیبل کوین‌های متمرکز بیشتر برای پرداخت‌ها، حواله‌ها، و تبدیل ارزهای فیات به ارز دیجیتال استفاده می‌شوند. همچنین به دلیل اعتماد بالاتر، توسط شرکت‌ها و مؤسسات مالی به‌عنوان ابزار مالی مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما استیبل کوین‌های غیرمتمرکز در حوزه مالی غیرمتمرکز (DeFi) کاربرد بیشتری دارند، مانند وام‌دهی، سپرده‌گذاری، و تأمین نقدینگی.
به‌طورکلی در حالی که استیبل کوین‌های متمرکز به دارایی‌های فیات یا کالاهای فیزیکی وابسته هستند، استیبل کوین‌های غیرمتمرکز با تکیه بر مکانیسم‌های پیچیده‌تر، تلاش می‌کنند تا ارزش یک دارایی را به بهترین شکل ممکن حفظ کنند.
استیبل کوین‌های غیرمتمرکز، برخلاف همتایان متمرکز خود، به جای تکیه بر دارایی‌های خارجی، از مکانیسم‌های داخلی برای حفظ ارزش دارایی استفاده می‌کنند. این مکانیسم‌ها می‌توانند شامل الگوریتم‌های پیچیده، مکانیسم‌های وثیقه‌گذاری و حتی ترکیبی از هر دو باشند. هدف اصلی این استیبل کوین‌ها، ایجاد یک سیستم پولی مستقل و غیرمتمرکز است که به واسطه مکانیسم‌های خودکار و از پیش تعیین‌شده، ارزش ثابتی را حفظ کند.
انواع استیبل کوین‌های متمرکز
همان‌طور که اشاره شد استیبل کوین‌های متمرکز توسط یک نهاد مرکزی اقتصادی مدیریت می‌شوند که تضمین می‌کند ارزش استیبل کوین ثابت باقی بماند. این نهاد معمولاً از دارایی‌های واقعی به‌عنوان پشتوانه استفاده می‌کند. استیبل کوین های متمرکز به دو نوع اصلی تقسیم‌بندی می‌شوند:
1. استیبل کوین‌های با پشتوانه ارز فیات
در این نوع، هر واحد استیبل کوین توسط یک واحد ارز فیات (مانند دلار یا یورو) پشتیبانی می‌شود که شفافیت بالا و ثبات را تضمین می‌کند. تتر USDT (Tether) یکی از معروف‌ترین استیبل کوین‌ها است که توسط دلار آمریکا پشتیبانی می‌شود.
2. استیبل کوین‌هایی با پشتوانه دارایی‌های فیزیکی
این نوع استیبل کوین‌ها توسط دارایی‌هایی مانند طلا، نفت یا املاک و مستغلات پشتیبانی می‌شوند. به‌طور مثال هر واحد استیبل کوین پکس گلد (PAXG) نماینده یک اونس طلا است.
انواع استیبل کوین‌های غیرمتمرکز
استیبل کوین‌های غیرمتمرکز یکی از نوآوری‌های مهم در دنیای ارزهای دیجیتال و بلاک چین هستند. این دسته از استیبل کوین‌ها بدون وابستگی به نهاد مرکزی، با استفاده از قراردادهای هوشمند و مکانیسم‌های خودکار طراحی شده‌اند تا ارزش خود را پایدار نگه دارند.
1. استیبل کوین‌های وثیقه‌ای (Collateralized Stablecoins)
این نوع استیبل کوین‌ها از طریق وثیقه‌گذاری دارایی‌های دیجیتال دیگر مانند اتر (ETH) یا بیت کوین (BTC) ایجاد می‌شوند. کاربران برای دریافت استیبل کوین، باید مقدار بیشتری از دارایی وثیقه‌ای خود را به‌عنوان ضمانت ارائه دهند. این مکانیسم اطمینان حاصل می‌کند که همیشه مقدار کافی از دارایی‌های پشتوانه برای پشتیبانی از استیبل کوین وجود دارد. واضح است که چنین مکانیسم‌هایی به دلیل وثیقه‌گذاری، معمولاً پایداری بیشتری دارند و می‌توان به‌راحتی مقدار و نوع دارایی‌های وثیقه را بررسی کرد. به‌عبارت‌دیگر شفافیت در آن‌ها قابل‌قبول است. اما در شرایط بحرانی، ممکن است فروش گسترده دارایی‌های وثیقه‌ای، منجر به کاهش ارزش استیبل کوین شود. (اتفاقی که بارها افتاده!). همچنین کاربران باید هزینه‌هایی را برای نگهداری دارایی‌های خود به‌عنوان وثیقه پرداخت کنند که باعث می‌شود این مکانیسم هزینه‌بر محسوب شود.
نحوه عملکرد:
- کاربر، ارز دیجیتال (مانند اتر) را در یک قرارداد هوشمند قفل می‌کند.
- قرارداد، معادل ارزش آن، استیبل کوین ایجاد می‌کند.
- اگر ارزش وثیقه کاهش یابد، کاربر باید وثیقه بیشتری اضافه کند تا خطر نقدینگی کاهش یابد.
مزایا:
- شفافیت: تمامی تراکنش‌ها در بلاک چین ثبت می‌شوند.
- عدم وابستگی به نهاد مرکزی: کنترل کامل در اختیار کاربران است.
معایب:
- نیاز به وثیقه بیش از حد (Over-collateralization) که استفاده از سرمایه را کاهش می‌دهد.
- ریسک نقدینگی در صورت سقوط قیمت دارایی‌های پشتیبانی شده بالا است.
مثال:
DAI استیبل کوینی غیرمتمرکز از پلتفرم MakerDAO که توسط دارایی‌های دیجیتال مانند ETH پشتیبانی می‌شود.
2. استیبل کوین‌های الگوریتمی (Algorithmic Stablecoins)
این نوع استیبل کوین‌ها از الگوریتم‌های پیچیده برای حفظ تعادل عرضه و تقاضا استفاده می‌کنند. با افزایش تقاضا برای استیبل کوین، الگوریتم‌ها به‌صورت خودکار عرضه را افزایش می‌دهند و با کاهش تقاضا، عرضه را کاهش می‌دهند. این مکانیسم شبیه به روش بازار آزاد است. این مکانیسم بدون نیاز به هیچ‌گونه نهاد مرکزی انجام می‌شود و ذاتا قابلیت تطبیق با شرایط بازار را دارد. اگرچه نباید از یاد ببریم که در صورت بروز اختلال در الگوریتم‌ها، ممکن است نوسانات شدیدی در قیمت استیبل کوین رخ دهد.
نحوه عملکرد:
- اگر قیمت استیبل کوین بالاتر از مقدار هدف (مثلاً ۱ دلار) باشد، عرضه افزایش می‌یابد.
- اگر قیمت پایین‌تر باشد، عرضه کاهش می‌یابد.
- این تنظیم‌ها با ایجاد یا سوزاندن توکن انجام می‌شوند.
مزایا:
- نیازی به وثیقه نیست، بنابراین بهره‌وری سرمایه بالاست.
- غیرمتمرکز و مستقل از دارایی‌های خارجی است.
معایب:
- پیچیدگی در طراحی و زیرساخت
- حساسیت به شوک‌های بازار و تقاضای پایین.
مثال:
آمپل Ampleforth (AMPL) از مکانیسم بازتوزیع توکن‌ها برای تنظیم ارزش استفاده می‌کند.
3. استیبل کوین‌های الگوریتمی کسری (Fractional-Reserve Algorithmic Stablecoins)
این نوع استیبل کوین‌ها ترکیبی از دو مدل قبلی هستند. آن‌ها از الگوریتم‌ها برای حفظ تعادل استفاده می‌کنند، اما همچنین از یک مقدار مشخصی دارایی وثیقه نیز پشتیبانی می‌شوند. این رویکرد به دنبال آن است که مزایای هر دو مدل را با هم ترکیب کند. یعنی ترکیبی از مکانیسم‌های وثیقه‌گذاری و الگوریتمی هستند و سعی دارند بین پایداری و غیرمتمرکز بودن، تعادل برقرار کنند. واضح است که استیبل کوین های الگوریتمی کسری انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به مکانیسم وثیقه‌ای دارند.
نحوه عملکرد:
- بخشی از عرضه استیبل کوین توسط وثیقه (ارز دیجیتال یا ارز فیات) حمایت می‌شود.
- بخشی دیگر به‌صورت الگوریتمی تنظیم می‌شود.
- این ساختار باعث کاهش نیاز به وثیقه و افزایش کارایی می‌شود.
مزایا:
- بهره‌وری سرمایه بیشتر نسبت به مدل وثیقه‌ای.
- حفظ ثبات بهتر نسبت به استیبل کوین‌های الگوریتمی.
معایب:
- وابستگی به مکانیسم‌های پیچیده برای مدیریت نوسانات.
- همچنان ریسک از دست رفتن وثیقه یا فروپاشی الگوریتم وجود دارد.
مثال‌ها:
FRAX استیبل کوینی با مدل کسری که بخشی از ارزش آن با وثیقه و بخشی توسط الگوریتم پشتیبانی می‌شود.
4. استیبل کوین‌های بدون پشتوانه (Unbacked Stablecoins)
این نوع استیبل کوین‌ها هیچ‌گونه دارایی یا وثیقه‌ای ندارند و صرفاً بر اساس اعتماد و تقاضای بازار وجود دارند. ارزش آن‌ها به‌طور کامل به باور کاربران و استفاده گسترده در شبکه بلاک چین بستگی دارد. به همین دلیل ریسک بسیار بالایی دارند و احتمال از دست دادن کامل ارزش آن‌ها، بسیار زیاد است. همچنین اگر اعتماد کاربران از بین برود، ارزش استیبل کوین به صفر خواهد رسید.
نحوه عملکرد:
- از سیستم‌های انگیزشی پیچیده برای تنظیم عرضه و تقاضا استفاده می‌کند.
- معمولاً به‌صورت موقت برای یک دوره زمانی طراحی می‌شوند.
مزایا:
- بهره‌وری کامل سرمایه دارند، چون نیازی به ذخیره دارایی نیست.
- مکانیسم‌های نوآورانه برای پایداری قیمت را ارائه می‌دهند
معایب:
- خطر بسیار بالا در برابر شوک‌های بازار.
- دشواری در ایجاد اعتماد بلندمدت.
مثال‌ها:
Basis Cash: تلاش ناموفقی بود برای ایجاد یک استیبل کوین بدون پشتوانه که در نهایت نتوانست ثبات خود را حفظ کند!
استیبل کوین‌های غیرمتمرکز هر کدام با هدف رفع مشکلات استیبل کوین‌های سنتی طراحی شده‌اند. وثیقه‌ای‌ها از اعتماد به دارایی‌های دیجیتال بهره می‌برند، الگوریتمی‌ها از فناوری‌های پیشرفته و دینامیک بازار استفاده می‌کنند و الگوریتمی کسری‌ها سعی دارند بهترین‌های هر دو را ترکیب کنند. با این حال، هر نوع مزایا و معایب خاص خود را دارد، و انتخاب بین آن‌ها به نیازها و ریسک‌پذیری کاربران بستگی دارد. در آینده، احتمالاً مدل‌های هیبریدی بیشتری توسعه خواهند یافت که نقاط ضعف فعلی را پوشش دهند و صنعت استیبل کوین‌ها را به سمت پایداری و پذیرش گسترده‌تر هدایت کنند.
بهترین استیبل کوین های غیرمتمرکز و متمرکز
انتخاب بهترین استیبل کوین بستگی به عوامل مختلفی از جمله نیازهای فردی سرمایه‌گذاران و سطح ریسک‌پذیری آن‌ها دارد. برخی از عوامل مهم در انتخاب استیبل کوین عبارت‌اند از:
- پایداری: میزان پایداری قیمت استیبل کوین نسبت به سایر ارزهای دیجیتال.
- شفافیت: میزان شفافیت در مورد مکانیسم‌های پشتوانه و عملکرد استیبل کوین.
- مقیاس‌پذیری: توانایی استیبل کوین در پشتیبانی از حجم بالای تراکنش‌ها.
- نوع پشتوانه: استحکام و شفافیت پشتوانه استیبل کوین تأثیر بسزایی در انتخاب آن دارد.
- حجم معاملات: حجم معاملات بالا نشان‌دهنده نقدینگی بیشتر و در نتیجه کارایی آن است.
- امنیت: امنیت پلتفرم صادرکننده استیبل کوین همواره باید مدنظر سرمایه‌گذاران باشد.
- مقررات: میزان نظارت نهادهای نظارتی بر استیبل کوین و سهولت در استفاده از آن یک معیار مهم برای سرمایه‌گذاران تلقی می‌شود.
با این اوصاف می‌توان لیست پیشنهادی زیر را برای بهترین استیبل کوین های غیرمتمرکز و متمرکز معرفی کرد:
- USDT (Tether): محبوب‌ترین و پراستفاده‌ترین استیبل کوین با نقدشوندگی بالا.
- USDC (USD Coin): گزینه‌ای شفاف و قانونی که توسط Coinbase و Circle مدیریت می‌شود.
- BUSD (Binance USD): استیبل کوین رسمی صرافی بایننس.
- DAI: استیبل کوین غیرمتمرکز با کاربرد گسترده در DeFi
- PAX Gold (PAXG): مناسب برای سرمایه‌گذاران علاقه‌مند به طلا.
کاربردهای استیبل کوین های متمرکز و غیرمتمرکز
در چهار حوزه اصلی شاهد استفاده گسترده از استیبل کوین ها هستیم.
- پرداخت‌های بین‌المللی: استیبل کوین‌ها امکان انجام پرداخت‌های بین‌المللی سریع و کم‌هزینه را فراهم می‌کنند و به دلیل سازگاری با پلتفرم‌های گوناگون محبوب هستند.
- معاملات در صرافی‌های ارز دیجیتال: بسیاری از معامله‌گران از استیبل کوین‌ها برای حفظ ارزش دارایی‌های خود در هنگام نوسانات بازار استفاده می‌کنند. از طرفی معیار قیمت‌گذاری روی ارزهای دیجیتال استیبل کوین هایی مانند تتر هستند.
- قراردادهای هوشمند: استیبل کوین‌ها به‌عنوان یک ابزار پرداخت در قراردادهای هوشمند مورد استفاده قرار می‌گیرند.
- دیفای (DeFi): استیبل کوین‌ها نقش مهمی در اکوسیستم دیفای ایفا می‌کنند و در بسیاری از پروتکل‌های مالی غیرمتمرکز شاهد استفاده از آن‌ها هستیم.
به این‌ها حفظ ارزش در کشورهایی با تورم بالا را هم اضافه کنید. استیبل کوین‌ها به کاربران در کشورهایی با ارز ملی ناپایدار کمک می‌کنند ارزش دارایی‌های خود را حفظ کنند.
سخن آخر
در این مقاله به اهمیت استیبل کوین ها پرداختیم و دو نوع اصلی آن یعنی استیبل کوین متمرکز و استیبل کوین غیرمتمرکز را مورد بررسی قرار دادیم. استیبل کوین‌های متمرکز و غیرمتمرکز هر دو نقش مهمی در اقتصاد ارزهای دیجیتال ایفا می‌کنند. متمرکزها ثبات و اعتماد بیشتری برای کاربران سنتی فراهم می‌کنند، در حالی که غیرمتمرکزها آزادی، شفافیت و تمرکززدایی بیشتری ارائه می‌دهند. انتخاب بین این دو نوع استیبل کوین به نیاز کاربران و میزان اعتماد آن‌ها به نهادهای متمرکز یا سیستم‌های غیرمتمرکز بستگی دارد.
